Ząb składa się części widocznej w jamie ustnej czyli korony i zagłębionej w kości czyli korzenia. Wnętrze zęba wypełnione jest miękką tkanką – miazgą. Miazga w koronie zęba wypełnia komorę, a w korzeniu zęba kanał. Stąd nazwa – leczenie kanałowe. Miazga może ulec procesowi zapalnemu na skutek wniknięcia do niej bakterii z ubytku próchnicowego znajdującego się w twardych tkankach zęba. Zapalenie wywołuje obrzęk, a miazga zamknięta jest w zębie, jak w puszce, ciśnienie wewnątrz zęba wzrasta, stąd bardzo silne dolegliwości bólowe. W takim przypadku jedyną możliwością złagodzenia bólu jest otwarcie zęba, czyli wywiercenie otworu w koronie zęba, aby zmniejszyć ciśnienie. Antybiotyki i leki przeciwbólowe nie przyniosą ulgi. Otwarcie komory miazgi pomoże na chwilę, ale potrzebne jest dalsze leczenie polegające na usunięciu z zęba zakażonej miazgi.
Leczenie kanałowe, czy inaczej endodontyczne, polega na usunięciu chorej miazgi z komory zęba i kanałów korzeniowych, poszerzeniu kanałów korzeniowych, dezynfekcji i szczelnym wypełnieniu kanałów odpowiednimi materiałami i dokładnym zabezpieczeniu ubytku w zębie, aby bakterie z jamy ustnej nie mogły wniknąć do środka zęba i ponownie zakazić kanałów korzeniowych.
Leczenie kanałowe zaczyna się od usunięcia próchnicy z zęba, odbudowie ścian zęba, a następnie otworzenia komory zęba i opracowaniu bezpiecznego dojścia do kanałów korzeniowych. W kolejnym etapie lekarz endodonta oczyszcza kanały korzeniowe i odpowiednio je poszerza, aby dodatkowo usunąć bakterie.
Na tym etapie leczenia używa się mikroskopu, a narzędzia potrzebne do opracowania kanału mają średnicę mniejszą niż 1/10 milimetra. Takie narzędzia są z reguły jednorazowe ponieważ bardzo łatwo się zginają i mogą ulec złamaniu. W większości przypadków złamane narzędzie w kanale nie stanowi zagrożenia dla zdrowia pacjenta, ze względu na to, że do procedur stomatologicznych używane są tylko narzędzia sterylne i wykonane ze szlachetnych stopów nie ulegających korozji.
Do leczenia stosowane są różne urządzenia pomocnicze m.in. do pomiaru długości kanałów ( endometr ) i maszynowego ich opracowania ( mikrosilnik endodontyczny ), a także wypełnienia ciepłą gutaperką ( B&L), która jest obecnie uważana za najlepszy materiał do wypełniania kanałów.
W zasadzie nie ma przeciwskazań do pierwotnego leczenia kanałowego. Ponowne leczenie kanałowe i leczenie zębów z martwą miazgą jest przeciwskazane u z podwyższonym ryzykiem infekcyjnego zapalenia wsierdzia:
Ciąża i okres karmienia piersią nie są przeciwskazaniami do leczenia.
Leczenie kanałowe najczęściej prowadzone jest w znieczuleniu miejscowym. Nie można jednak zastosować znieczulenia w przypadku, gdy pacjent jest na nie uczulony!
W trakcie leczenia może wystąpić ból, którego czasami nie udaje się opanować nawet znieczuleniem. Taka sytuacja może mieć miejsce, gdy stan zapalny jest bardzo rozległy, jak również w przypadku, gdy u pacjenta z jakichś powodów nie można zastosować znieczulenia ze środkiem obkurczającym naczynia krwionośne. Należą do nich:
Po leczeniu mogą się pojawić przejściowe dolegliwości bólowe związane z podrażnieniem w trakcie leczenia i podrażnieniem wywołanym przez materiał wypełniający kanał tkanek znajdujących się w okolicy korzenia. W takim wypadku można zastosować środek przeciwbólowy. Dolegliwości powinny ustąpić do 2 tygodni (w piśmiennictwie podaje się występowanie dolegliwości nawet do 6 miesięcy od zakończenia leczenia).
Po wykonaniu leczenia kanałowego stomatolog wykona zdjęcie rentgenowskie w celu skontrolowania prawidłowości wykonanego leczenia kanałowego. Lekarz sprawdzi na podstawie zdjęcia RTG, czy kanał został wypełniony prawidłowo. Jeśli lekarz uzna, że kanał jest wypełniony niedostatecznie, usunie wypełnienie, opracuje niedopełnioną część i ponownie wypełni kanał. Za prawidłowe przyjmuje się, że wypełnienie, które jest do 2 mm krótsze od długości kanału, lub wychodzi niewiele ponad wierzchołek. Takie przepchnięcie jest w niektórych krajach zalecane w przypadku stosowania techniki wypełniania kanałów ciepłą gutaperką.
Niestety na tym etapie wynik leczenia kanałowego zależy już tylko od odporności organizmu pacjenta oraz tego, jak szybko organizm będzie się regenerować. Zdarza się, że świetnie wykonane leczenie kanałowe, zgodnie z zasadami sztuki, kończy się usunięciem zęba.
Nasilające się dolegliwości bólowe mogą świadczyć o dalszym rozwoju stanu zapalnego, tym razem już w tkankach okołowierzchołkowych, czyli w kości. Wiele procesów w nich się toczących nie daje żadnych dolegliwości i po pewnym czasie okazuje się, że trzeba usunąć ząb lub wykonać resekcję wierzchołka korzenia , ponieważ kość jest bardzo mocno zniszczona.